درباره محمد علی حزین لاهیجی شاعر و فیلسوف ایرانی پیرو سبک هندی و آثار ماندگار ادبی و علمی او هر چند پژوهشهایی صورت گرفته است اما هنوز جای تحقیق درباره زوایای ناشناخته حیات وی وجود درد.
حزین از چهره های فرهنگی عصر خود بوده که به دلیل تغییر شرایط سیاسی ایران، ناچار به ترک آن جا و عزیمت به هند شده است.وی از جمله پیشگامان منتقدین اوضاع ایران و هند عصر خود است و نگاهی ستایش آمیز به فرنگ دارد.
دیوان اشعار حزین و پیوند ناگسستنی او با اخلاق
در ادبیّات فارسی عموماً و در شعر فارسی بویژه اشعار حزین لاهیجی، پیوند با اخلاق ناگسستنی است. اخلاق و مسائل اخلاقی با زندگی واقعی بشر سر و کار دارد و به سبب غنای اشعار فارسی از حیث مضامین اخلاقی، بررسی اشعار فارسی از دیدگاه اخلاقی اهمیّت زیادی دارد.
حزین لاهیجی، یکی از شاعران بزرگ فارسی است که از مضامین اخلاقی در سروده هایش بهره فراوان برده و اشعارش از حیث مضامین اخلاقی غنی وپربار است که همین موضوع ضرورت بررسی اشعار او را دو چندان میکند.موضع گیری حزین لاهیجی نسبت به رذایل و فضایل اخلاقی و بیان دیدگاههای وی در اشعارش تمرکز یافته است. اگرچه فضایل اخلاقی در اشعار این شاعر بیشتر مورد تأکید است، امّا رذایل اخلاقی و سرزنش و نکوهش آنها هم ذهن شاعر را به خود مشغول کرده و در شعر او نمود یافته است.
حزین لاهیجی عارفی از مکتب عشق!
حزین لاهیجی به قولی آخرین چهره پرفروغ سبک هندی است که بین عصر صفوی و افشاری میزیسته و نماینده شاخص ادبیات فارسی و جهان بینی عرفانی در روزگار پر آشوب قرن دوازدهم هجری قمری است. با این که در علوم مختلف درخشیده، اما در شاعری،عارفی از مکتب عشق و پیرو مولانا جلال الدین بلخی است.
موضوع عشق به عنوان جوهره اصلی ادبیات عرفانی و غنایی نوعی از انواع ادبی را در بر دارد که حزین یکی از حلقه های آن در عصر حساسی از تاریخ ایران و حتی هند به شمار می آید. او درباره عشق غزلیاتی خواندنی دارد که در مواردی به طور ابتکاری چهره ها و جلوه هایی از عشق را تفسیر میکند و در آنها به بیان ویژگیهای عشق و دیدگاههای خود در باب آن و ارتباط عشق با دیگر پدیده های معنوی میپردازد.از مهمترین ویژگیهایی که برای عشق بر میشمارد دردآفرینی، ازلی بودن، آمدنی بودن و مشکل گشایی آن است.
حزین علاوه بر بیان دیدگاه خود در باب عشق حقیقی و مجازی به بیان ارتباط عشق با بسیاری از امور معنوی چون اخلاق، غیرت، تغافل، تجلی، جذبه و. . .میپردازد که از طریق مطالعه آنها میتوان به جهان بینی خاص وی دست یافت.
حزین لاهیجی دلباخته شعر حافظ شیرازی
برخلاف دیدگاه غالب،حزین به عنوان شاعر و متفکر دوره گذار در نثر،تحت تأثیر جهان نگری عصر صفوی و بارقه هایی از نثر مشروطه و در شعر در زمره هنرمندان عصر بازگشت جای میگیرد.
حزین بیش از اینکه شاعر سبک هندی باشد، آغازگر سبک بازگشت است.حزین لاهیجی در غزلهایش یکی از پیروان راستین شعر حافظ است.از شعر حزین چنین بر میآید که افکار، مضامین و حتی لغات و ترکیبات کلام حافظ زمزمه روح و جان این شیفته و دلباخته سخن حافظ بوده که این گونه فراگیر در سراسر شعرش تجلی یافته است.باید دریچه ای نو به روی پژوهندگان و دوستداران شعر و غزل حزین لاهیجی گشود و اثبات نمود که هرچند حزین در غزلهایش از شاعرانی بزرگ همچون سنایی، عطار، عراقی، مولوی، سعدی، اوحدی،قاسم انوار،جامی، بابافغانی، حافظ و نظیری نام برده و به پیروی از آنها غزلهایی سروده است، ولی بیش از همه سخن حزین به سخن حافظ نزدیکتر است و از جهات گوناگون مثل لغات،ترکیبات،وزن و قافیه،موسیقی، صور خیال و زیباییهای ادبی و اندیشه و مضامین شعری بویژه تلفیق عشق و عرفان در صدد پیروی از حافظ شیرازی بوده است.
فنی و تخصصی بودن اشعار حزین لاهیجی
کاربرد ابهام و ایهام در کلام، با تمهید زمینه تنوع دلالت و به تاخیرافکندن روند فهم معنا،در رقم زدن ابعاد هنری اثر ادبی تاثیر درخور اعتنایی برجای میگذارد و به هر میزان که کلام از چنین شگردهای بیانی بی بهره باشد، با تبدیل شدن به گزاره ای تک معنا، حیثیت هنری آن کاستی میگیرد. شعر فنی و تخصصی حزین لاهیجی بازخوانی و تعدد دلالتها در سروده های او در دو سطح واژگانی و متنی قابل بررسی است.در سطح واژگان، صنایعی همچون ایهام و انواع آن، اتفاق،استخدام و جناس شبه اشتقاق، مرز دلالتهای بیتها را در مینوردد و گستره معنایی تازه ای را به روی مخاطب میگشاید.
در شعر حزین قریب به ۲۰۰ مورد ایهام، ایهام تناسب و ایهام تضاد به کار رفته است.در سطح جمله و بیت نیز، انواع ابهام و تعدد دلالتها و علل پدیدآمدن آن،در سه گروه زبانی، منطقی و لحنی طبقه بندی شده و در هریک از آنها، شگردهایی که شاعر برای آفرینش ابهام و تنوع دلالت به کار برده بررسی و تحلیل شده است.
حزین لاهیجی؛آخرین ستاره تابناک سبک هندی در غزل فارسی
حزین لاهیجی از علمای برجسته و شاعران پر آوازه سده دوازدهم هجری است که دست روزگار او را اززادگاهش اصفهان در شهرها و بلاد مختلف گرداند و پس ازطی سفرهای پرمخاطره به هند رسید و در پایان عمر در شهر بنارس سکنی گزید و در همین شهر چشم از جهان فرو بست.وی در زمینه های گوناگون علوم روزگار خویش از قبیل: فقه، منطق، فلسفه، و…آثار زیادی را تالیف کرده و مجموعه اشعاری که تعداد ادبیات او را سی تا پنجاه هزار نیز گفته اند.وی آخرین ستاره تابناک سبک هندی در غزل فارسی است.
بنابراین نام برخی از شاعران به صورتهای گوناگون در دیوانش انعکاس یافته است.نام دسته ای از شاعران، ضمن تضمین بیت یا مصرع یا ابیاتی آمده است.نام برخی از آنها در تحسین اشعار آنها و گروه دیگر در استقبال و احیانا معارضه با آنها، اشاره شده و گروهی نیز در قطعات و مثنویهایی که از آنها متاثر شده است از قبیل سنایی،سعدی، نظامی ظهور یافته اند.حافظ، سعدی، مولوی، نظیری، سنایی، خاقانی، انوری، قاسم انوار، بابا فغانی و …از آنهایند.
حزین لاهیجی و تاریخ نگاری
اگر چه حزین لاهیجی عمدتا به عنوان یک ادیب و شاعر شناخته میشود، بخشی از شهرت او، مربوط به جایگاه مورخانه اوست.او در میان کتابهای مختلف خود، دو اثر در زمینه تاریخ دارد که در آنها میتوان رویکرد وی را دراین حوزه دید.درباره «حزین شاعر» یا دیگر ابعاد زندگی او، پژوهشهای بسیاری صورت گرفته،اما «حزین مورخ» مدنظر محققان قرارنگرفته است.باید کوشید و درباره تاریخ نگری و تاریخنگاری حزین لاهیجی بررسی هایی صورت گیرد تا به این پرسش پاسخ داده شود که حزین چگونه به تاریخ نظر کرده و در چه چارچوبهایی به نگارش تاریخ پرداخته است.علامه حزین در ویژگیهایی چون عبرت بینی، تقدیرباوری،اخلاق مداری و وطن دوستی با سنت تاریخ نویسی روزگار خود همسو بوده و در این چارچوبهای فکری به تاریخ نگاه کرده است.
غالب بودن این ویژگیها، ناشی از میراث دیرینه تاریخ نگاری ایرانی است که به صورت یک سنت پیشینی به او به ارث رسیده است. اما در ویژگیهایی چون خارج بودن از چارچوبهای رسمی، دنبال کردن اندیشه ای خاص، دارا بودن رویکرد انتقادی و نگارش تاریخ مردم،بیرون از پارادایمهای غالب عمل کرده، جامعیت او در علوم مختلف، در این امر تاثیرگذار بوده است.
علامه ذوالفنون حزین؛ عارف، شاعر، منجم، متکلم و…
حزین با سفر به شهرهای مختلف ایران و شبه قاره و حجاز و عراق، از هر خرمنی خوشه ای چید تا علاوه بر آثار ارزنده ادبی،تاریخی،مذهبی و عرفانی، دیوانی که هر ورقش دفتر معرفتی است فراهم آورد.وی علاوه بر اینکه با ادای احترام نسبت به والدین و استادان خود،توفیقات خود را مدیون زحمات ایشان میداند،برکت یافتن وقت،اشتیاق بمطالعه بویژه مطالعات سحر گاهی و اهتمام در ترک لذات را از عنایت الهی و مایه اصلی توفیق خود میشمارد و بدین نعمت شکرگزار است.گویی این وسعت وقت با وسعت نظر وی توام شده که بر اثر سیر و سفرها و زندگی پر ماجرا در محیط هند و مشاهده همزیستی فرقه های مختلف، به دور از تعصب معتقد است که هر کس راهی به خدا دارد.
حزین جهانگرد و سیاستمدار!
او جهانگرد و همچنین دانشمندی استاد در بیشتر علوم زمانه بود. وی همچنین از آخرین شاعران بزرگ سبک هندی بود. از آثار او میتوان به تذکره شعرا، دیوان اشعار،صفیر دل و حدیقه ثانی در برابر حدیقه سنایی و تذکارات العاشقین در برابر لیلی و مجنون اشاره کرد. تذکره حزین لاهیجی با سبکی ساده و پخته به نگارش درآمده است.
حزین در کتاب تاریخ خود به نام «زندگی شیخ حزین به قلم خود او» وضعیت اصفهان در زمان حمله افغانان و نیز اشغال ایران به وسیلهٔ ترکان عثمانی را شرح میدهد .حزین برخاسته از خانواده علما و زمینداران در گیلان برخاسته بود و تبار او به شیخ زاهد گیلانی میرسید.پدر او در دورهٔ شاه سلیمان اول برای تحصیل به اصفهان رفت و محمد در دربار صفوی در سن کم به عنوان بحرالعلوم و شاعر پرورش یافت.او در ایران و هند و عربستان سفرهای متعدد کرد.
سکونت محمد علی حزین لاهیجی در نوزده سال آخر زندگی خود در بنارس که تحت حکومت نواب‌های شیعه بود،از رویدادهای مهم در حیات فرهنگی، مذهبی و ادبی این شهر است.آرامگاه او که مدفن خلیل علی ابراهیم خان نیز در جوار آن است در بنارس و در محله فاطمان زیارتگاه مهمی است که زوار آن،علاوه بر شیعیان، سایر مسلمانان نیز هستند. حضور حزین و درسهای او در ترویج و اشاعه تشیع در آن سامان نقش بسیار مهمی داشت.بخشی از سروده های او به زبانهای انگلیسی،عربی و روسی و فرانسه و… ترجمه شده است. او اندیشمند والا و سیاستمدار کهنه کار شیعى عصر صفویه و افشاریه بود.
استادان و شاگردان حزین لاهیجی
پدرش شیخ ابوطالب، ملا محمد شیرازى،ملک حسین قارى اصفهانى، شیخ بهاء‌الدین گیلانى، مولانا محمد صادق اردستانى،هادى بن ملا محمد صالح مازندرانى،آخوند مسیحاى فسوى، مولا محسن کاشانى،سید قوام الدین قزوینى و….از جمله استادان وی بوده اند. حزین در مقاطع مختلف زندگى به تدریس بسیارى از دانشهاى رایج زمان خود پرداخته است اما اطلاعات درباره شاگردان وى محدود است.شیخ آیت‌الله متخلص به ثنا، خواجه یحیى متخلص به خرد و واله داغستانى از جمله شاگردان حزین لاهیجی بوده اند.
برخی از آثار و تالیفات حزین لاهیجی
انیس الفواد فى حقیقه الاجتهاد، الانساب، اخبار صاحب بن عباد طالقانى، اخبار ابى الطیب المتنبى، اخبار ابوتمام طائى، حبیب ابن ابى اوس و قسمتى از اشعارش،اخبار محقق طوسى،بهجه الاقران، تجوید القرآن، التعلیقات على الفصوص، تعلیقات بر کتاب نجات ابن سینا، تعلیقه بر شرح مقاصد علامه تفتازانى، جوامع الآداب، جامع نسفى، فتح السبل، جوامع الکلم،آداب العزله، الاغاثه فى الامامه و….از جمله آثار و تالیفات علامه فیلسوف حزین لاهیجی میباشند که برخی چاپ و برخی هنوز منتشر نشده اند.
سخن پایانی
حزین از نخستین علمایى است که به زندگی‌نامه نویسى خود دست زد و زوایاى مختلف حیات پرماجراى خویش را براى دیگران به تصویر میکشد. سرگذشت حزین آکنده از حوادث تلخ و شیرین و عبرت انگیز است.حزین پس از درگذشت پدر زادگاه خود اصفهان را به قصد شیراز ترک کرد و پس از چندى دیگر بار به اصفهان باز گشت و در سال ۱۱۳۴ق نیز چند نوبت از اصفهان خارج شده و بار دیگر بدان جا بازگشت.در سال ۱۱۳۵ ق محاصره افغانها را شکسته و با لباس مبدل در چهره روستاییان و در حال بیمارى اصفهان را ترک می‌گوید.ابتدا به دیار خوانسار سپس به خرم آباد کوچ مى‌کند و در محل امنى پناه میگیرد. مدتها در شهرهاى مختلف ایران آواره بود و چون با شاه طهماسب دوم صفوى ارتباط داشته از خشم نادر در امان نبوده است لذا به سال ۱۱۴۵ ق با کشتى از طریق بندرعباس به جده هجرت کرده و به زیارت خانه خدا توفیق مى یابد.پس از اتمام حج به بحرین سفر مى‌کند و از آنجا بار دیگر به بندر عباس باز می‌گردد. وى سپس به شهرهاى نجف کربلا و بغداد،سند و ملتان،لاهور و دهلى،بنارس هند و… سفر میکند و در همانجا بدرود حیات می‌گوید.روح و روانش شاد و یاد و نامش در گستره زمین و زمان جاودانه باد.
