مهدی زارعی/ آونگ پرس، «بوانات» که از ترکیب واژه‌ی «بوان» به‌معنای بهشت و پسوند «ات» به‌معنای سرزمین بهشتی ساخته شده، شهری است در شمال‌شرقی استان فارس. اگر آن را بهشت بنامند یا فردوس بخوانند، راه به گزافه نرفته‌اند. این ناحیه‌ی آباد با آب‌و‌هوای دلپذیر، در همسایگی دو کویر سوزان جای دارد: از یک‌سو هم‌مرز با کویر تفتیده‌ی کرمان است و از سوی دیگر، مشرف بر دشت خشک و پرریزگرد مهریز یزد.
وقتی مسافری از این دو بیابان سوزان می‌گذرد و به این خطه قدم می‌گذارد، نسیمی خنک از میان کاکل باغ‌های گردو و زیتون خوش‌نقش و نگار، جان را می‌نوازد. از همین رو این ناحیه را «بوان» یعنی بهشت، و «بوانات» یعنی سرزمین بهشتیان خوانده‌اند.
در دل این سرزمین، یکی از جاذبه‌های طبیعی و کم‌نظیر کشور قرار دارد: غار کان گوهر. دلیل نام‌گذاری این غار، وجود کانی‌های معدنی ارزشمندی چون آهن و منگنز است که به آن لقب «معدن گوهر» داده‌اند.
این غار در حاشیه جاده‌ی بوانات به سیرجان، یک کیلومتر بعد از روستای منج و در سایه‌سار کوه سفید (توتک)، در دل تنگه‌ای به نام بند نو آرمیده است. دهانه‌ی مثلثی‌شکل این غار قرن‌هاست که رو به بند نو گشوده شده و با زبانی بی‌آهنگ، رهگذران را به درون می‌خواند تا پرده از رازهایش بردارند.
پس از شبی آرام در بوستان خانوادگی و مهمان‌نواز «برزگر»، و بهره‌مندی از سفره‌ی کریمانه‌ی آنان، راهی غار می‌شویم. از دهانه‌ای به ابعاد تقریبی ۲۰ در ۳۰ متر وارد می‌شویم. ورودی غار هشدار می‌دهد که نباید بدون دانش و آمادگی پا به درون نهاد.
از دالانی تنگ و لغزنده به سختی می‌گذریم و به تالاری دایره‌ای‌شکل با شعاع تقریبی ۳۰ متر می‌رسیم. سقف تالار بیش از ۲۰ متر ارتفاع دارد. از این‌جا باید از شیبی حدود ۵۰ درجه عبور کنیم که بسیار نمناک و لغزنده است. طناب ایمنی در این‌جا ضرورتی است، نه انتخاب.
با گذر از این خوان، وارد تالار بیضی‌شکل دیگری می‌شویم. این‌جا هنرنمایی طبیعت چشمگیر است: غارسنگ‌های گل‌کلمی در نور چراغ‌ها جلوه‌گری می‌کنند و حیرت هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزند.
برای ادامه مسیر باید از دهلیزی ۱۲ متری گذر کنیم. در پایان این دهلیز، چاهی ژرف دهان گشوده است. اگر محیط غار ساکت باشد، صدای قطره‌های آبی که از سقف چکیده و به ته چاه برخورد می‌کنند، سرودی وهم‌انگیز و لطیف می‌آفریند.
برای رسیدن به ته چاه، باید از طناب بهره گرفت. بخشی از دیواره‌ی چاه بسیار باریک و سخت‌گذر است و بخشی دیگر چنان وسیع که حس معلق‌بودن در فضا را منتقل می‌کند. در همین‌جا ترجیح می‌دهیم ادامه‌ی مسیر را به فرصتی دیگر واگذار کنیم.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این غار، استفاده‌ی باستانیان از آن برای استخراج سنگ و کانی‌های معدنی است. همچنین، در سال ۱۳۸۹، تعداد ۴۷ جمجمه و اسکلت در این غار کشف شد که ۴۱ عدد از آن‌ها متعلق به بانوان و کودکان، و ۶ اسکلت مربوط به مردان بود. آثار سوختگی بر پیکر تمامی اسکلت‌ها مشاهده شده است.
گفته می‌شود که پس از حمله‌ی یکی از امرای مغول به این منطقه، گروهی برای حفظ جان به این غار پناه بردند. اما به دستور آن فرمانروای سنگ‌دل، آتش در دهانه‌ی غار افروخته شد و آن بی‌پناهان، به طرز فجیعی جان سپردند. برخی بر این باورند که شمار قربانیان بیشتر از این بوده، اما بخشی از غار بر اثر گذر زمان ویران شده و امکان کشف باقی اجساد وجود ندارد.
غار کان گوهر در سال ۱۳۸۷ با شماره‌ی ۲۳۱۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
از نی‌سوز فایز تا سکوت کوه مند؛ خورموج، پاره‌ای از ایران‌شناسی جنوب
